Η παρακάτω μελέτη έγινε από τον Αρχαιολόγο και έφορο αρχαιοτήτων Κρήτης, Σπύρο Μαρινάτο. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Κυνηγετικά Νέα" το Μάρτιο του 1933

Εάν σήμερον συμβαίνει πολλάκις το οξύμωρον να λεγώμεθα κυνηγοί και να εξερχώμεθα εις το κυνήγιον χωρίς να έχωμεν κύνας, εν τούτοις μας αποκαλύπτει εκείνο το οποίο οι Γάλλοι ονομάζουν histoire des mots, ότι εις την αρχαιότητα δέν ημπορούσε να νοηθεί άνευ κύων αυτή η ασχολία. Ο κύων είναι το ευγενέστατον και νοημονέστατον των ζώων τα οποία ο άνθρωπος κατώρθωσε να εξημερώση. Τα έκτακτα πλεονεκτήματα, το οποία τούτο πρέπει να αναπτύσση δια να είναι χρήσιμον εις το κυνήγιον, εκαλλιεργήθησαν και εξελίχθησαν τόσον πολύ από τον άνθρωπον, ώστε να υπάρχουν σήμερον κύνες υπερβαίνοντες κατά πολύ πάσαν άλλη βαθμίδα ζωικής νοημοσύνης. Ο κύων κατήντησε σήμερον δείγμα πολιτισμού. Ας μή θεωρηθή αυτό υπερβολή, ούτε είνε άλλος γνώμη ιδική μου. Κανέν άλλο ζώο δέν προσαρμόζεται τόσο πολύ προς τον άνθρωπο. Όπως είναι αξιοδάκρυτον θέαμα να βλέπη τις κύνας μολοβούς, ρυπαρούς και εν εσχάτει καταπτώσει εις ανεξέλικτα κράτη, αλλά τόσον είναι τίτλος τιμής οι υπέροχοι κύνες των εξευγενισμένων εθνών. Η πείρα μας διδάσκει, ότι οι κύνες των πολιτισμένων λαών είναι έξυπνοι και επιδεκτικοί μαθήσεως. Ήδη ο Πλούταρχος είχε παρατηρήσει ότι αντανακλούν ακόμη και τα ιδιαίτερα ψυχικά χαρακτηριστικά του κυρίου των. Ούτω κατώρθωσαν οι αρχαίοι Έλληνες, γράφει ο Orth είς εν επιστημονικόν άρθρον του περί των κυνών της αρχαιότητος, να μορφώσουν θαυμασίας γενεάς κυνών, αι οποίαι τους ωμοίαζον εις τα πνευματικά πλεονεκτήματα. Όλοι οι πολιτισμένοι λαοί της αρχαιότητος είχον καλλιεργήσει κύνας. Οι Αιγύπτιοι μας τους παρουσιάζουν συχνά εις τα μνημεία των, εκ τοις κοιλάδος δέ του Νείλου φαίνεται ότι κατάγονται ορισμένα είδη Ευρωπαικών κυνών, οι οποίοι εχρησιμοποιούντο εις τα κυνήγια θηρίον. Οι βασιλείς της Ασσυρίας, οι οποίοι γενικώς ήσαν μεγάλοι πολεμισταί και μεγάλοι κυνηγοί, μας άφηκαν θαυμασίας απεικονίσεις των κυνών των, τους οποίους εκαλλιέργουν με μεγάλην επιμέλεια. Παραθέτω ενταύθα μίαν εικόνα από το ανάκτορον του Ασσουρβανιπάλ εν Νινευϊ, του Σαρδανάπαλου των Ελλήνων, όστις παρ' όλην την κωμικήν εκ μέρους των Ελληνικών πηγών παρεξήγησιν του, υπήρξε είς εκ των μεγίστων βασιλέων της Ασσυρίας. (Εβασίλευσεν από το 668-627 π.χ) Οι Κυνηγετικοί κύνες του Ασσουρβανιπάλ. Ανάγλυφον εν τω Βρετανικώ Μουσείο Από τας Ελληνικάς γενεάς κυνών αι ονομαστώταται ήσαν οι Μολοσσοί της Ηπείρου, αι λακωνικαί κύνες, αι περιφημόταται της αρχαιότητος καθ' όλον τον τότε κόσμον και αι Κρητικαί, αι οποοίαι εθεωρούντο ισάξιαι των Λακωνικών. Ήμείς πρόκειται να ομιλήσωμεν μόνον δια τας Κρητικάς, αλλ' ώς εισαγωγή ας χρησιμεύσουν ολίγαι λέξεις δια τας δύο άλλας γενεάς.Οι Μολοσσοί και αι προς τούτους συγγενείς γενεαί των Θρακών, Παιόνων, Αλβανών κυνών ήσαν τα ρωμαλεότερα είδη. Αναμφιβόλως εισήχθησαν εκ της Ασίας, αι δε απεικονίσεις των επί των μνημείων που μάς περιεσώθησαν παρουσιάζουν εξωτερική ομοιότητα προς τους Ασσυρίους κύνας του Ασσουρβανιπάλ. Φαίνεται μάλιστα ότι η γενεά των Μολοσσών εβελτιώθη δια της διασταυρώσεως μετά των κυνών, τους οποίους είχε φέρει μαζί του ο Ξέρξης κατά την εποχήν των περσικών πολέμων. (περί τα 480 π.χ) Ο Μέγας Αλέξανδρος, μέγας θιασώτης και αυτός των ευγενών κυνών είχε αποκτήσει ολόληρον ινδικήν αγέλην, ήτις θα συνέβαλεν επίσης εις την βελτίωσην των μολοσσών. Ούτοι εχρησιμοποιούντο μόνο δια τα χονδρά θηράματα, αλλ' ήσαν παροιμιώδεις και ώς φύλακες ευγενών προσωπικοτήτων. Υπάρχει ανδριάς της βασιλίσσης Ολυμπιάδος παρά την οποία εικονίζεται ωραίος υπερήφανος μολοσσός. Τον χαρακτήρα των ζώων τούτων καλύτερον από τας περιγραφάς θα μας δώσει η ακόλουθος διήγησης του Πλινίου. Μολοσσός της Ηπείρου. Γλυπτόν το οποίο απεδώθη εις αυτόν τον Φειδίαν. (Ιχνογράφημα κ. Πλάτωνος επιμελητού του μουσείου Ηρακλείου) "Ο βασιλεύς των Αλβανών είχε χαρίσει εις τον Μέγαν Αλέξανδρον ζεύγος κυνών". (Στην αναφορά αυτή φαίνεται ο Πλίνιος να περιγράφει μιά σοβαρή όσο και επικίνδυνη ιστορική ανακρίβεια την οποία μπορείτε να μελετήσετε. Έπιστολή με επεξηγήσεις από τον Περικλή Κοσμόπουλο) Ο είς εξ αυτών δέν κατεδέχετο να πολεμήση ούτε με άρκτους, δι' ό οργισθείς ο Αλέξανδρος διέταξε να τον φονεύσουν. Ο άλλος κύων συνοδεύετο από πιστοποιητικόν του τέως κυρίου του, ότι παρόμοιος του δέν υπήρχε εις τον κόσμον. Πραγματικώς, κατέβαλεν ένα λέοντα, μεθ' ό αφεθείς εναντίον ενός ελέφαντος εκίνησε τον θαυμασμόν πάντων δια το θάρρος και την τέχνη του, δια των οποίον κατόρθωσε επιτέλους να εξαντλήση το πελώριον παχύδερμον το οποίο μυκώμενον εσωριάσθη κατά γής". Αι Λακωνικαί κύνες ήσαν ονομαστόταται της αρχαιότητος. Αυτάς εθεώρουν ώς τας κυρίως κυνηγετικάς, ιδίως δια τον λαγόν, ή δε φήμη των, ήτο τοιαύτη, ώστε εξήγοντο μέχρι των αποτάτων μερών της αλλοδαπής. Τα ζώα τούτα εκαλλιεργούντο μετά φροντίδος. Διέκρινον δύο είδη εξ αυτών, εξ ών το πρώτον ενομίζετο ότι παρήχθη διά διασταυρώσεως μετ' αλώπεκος. Τούτο ασφαλώς θα προήλθεν εξ εξωτερικής ομοιότητος των δύο ζώων, διότι εφόσον γνωρίζω, η νεωτέρα επιστήμη παραδέχεται ώς δυνατήν μόνο την μετά του λύκου διασταύρωσιν. Η αλώπηξ διαφέρει κατά τον σχηματισμόν της ίριδος και τον αριθμόν των οδόντων, ώς εκ τούτου δέν θεωρείται δυνατή η καρποφόρος μετά κυνών επιμιξία. Κυρίως όμως περίφημον ήτο το δεύτερον είδος, οι λεγόμενοι κύνες του Κάστορος. Περί αυτών κυρίως ομιλεί ο Ξενοφών είς τα "Κυνηγετικά" του. Τα ζώα αυτά ήσαν μετρίου μεγέθους με λείον βραχύ τρίχωμα, αιχμηρά μικρά ώτα, ρύγχος αρκούντως αιχμηρόν και ουρά καμπτώμενη ηρέμα προς τα άνω. Η ταχύτης ή επιμονή και αντοχή των κυνών τούτων ήτο παροιμιώδης. Η λεπτότης της οσφρήσεως ήτο τόσο μεγάλη, ώστε το θήραμα παρηκολουθείτο δια μέσου των πυκνοτάτων λοχμών χωρίς ποτέ να χάνει ο κύων τα ίχνη του. Πλήθος αρχαίων συγγραφέων αφιερούσι λόγους θαυμασμού προς το ζώον τούτο, αλλ' ημείς ενταύθα πρόκειται κυρίως να ασχοληθώμεν δια τον στενότατον συγγενή του, τον κύνα της Κρήτης.

Άι Κρητικαί Κύνες Παραπλέυρως των Λακωνικών εφημίζοντο ώς ισάξιοι αι κύνες της Κρήτης και μάλιστα τα θήλεα, κατά μίαν γνώμη ευρύτατα διαδεδομένην, δι' ό οι αρχαίοι προκειμένου περί κυνηγετικών ζώων, ωμιλούν συνήθως κατά θηλυκόν γένος: Αι κύνες. Αι αρεταί του κυνός τούτου ήσαν αι αύται και του Λακωνικού, με την διαφοράν ότι ώς ευρωστότερος και γενναιότερος ήτο πλέον κατάλληλος δια τη θήραν του αγριόχοιρου και αύτής έτι της άρκτου. Η ταχύτης του ήτο τόσο μεγάλη, ώστε ηδύνατο να τρέχει ευκόλως παραπλέυρως των ίππων, δια τούτο ονομάζεται "πάριππος" υπό του Πολυδεύκους. Επίσης εκαλείτο "διάπονος" διότι είχε καταμάχητον αντοχήν εις το κοπιώδες κυνήγιον και την αναρρίχησην επί αποτόμων δασωδών κυνηγοτόπων. Οι ειδικώτερον τον θεωρούν συγγενή προς τας ιδιότητας του κυνός του καλουμένου "matin" και "chien courant". Ο ειδικός ζωολόγος Κόνδαρ Κέλλερ βεβαιοί ότι έχωμεν να κάμωμεν με ένα γνήσιον τύπο Λαγωνικού όστις διεφύλαξε τα πρωτόγονα χαρακτηριστικά του. Πρόκειται περί ωραιοτάτου ζώου με λεπτήν μακράν κεφαλήν, αιχμηρόν ρύγχος, ευρύ στήθος συνεσταλμένας λαγόνας και πόδας νευρώδεις και ηψηλούς. Όλαι αι αρχαίαι απεικονίσεις αι αναφερόμεναι εις τα επιστημονικά συγγράμματα είναι ασυγκρίτως κατώτεραι της εικόνος την οποία δημοσιεύω για πρώτη φορά στα "Κυνηγετικά Νέα". Είναι είς θαυμασίας τέχνης σάρδιος του μουσείου Ηρακλείου, εποχής του 4ου ή 3ου αιώνος πρό Χριστού. Το ατελές ιχνογράφημα το οποίον δίδω είναι αδύνατον να παραστήση την αμίμητον λεπτότητα της εργασίας. Το έργον αυτό εξήλθεν από τας χείρας ενός μεγάλου σφραγιδογλύφου, το δέ ζώον θήλυ καθώς βλέπει τις, παρίστατι με αμίμητον δύναμην αφιερούμενον εις την ιχνηλασίαν του, με σύνοφρυ προσεκτικόν βλέμμα, με την αλαφρότητα και ευκινησίαν που εκθειάζουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Εξ ίσου μεγάλαι ήσαν αι αρεταί του Κρητικού κυνός και ώς ποιμενικού , ώς οικιακού φύλακος και φύλακος ναών. Την μεγαλυτέραν φήμην παραγωγής ευγενών ζώων είχεν η δυτική Κρήτη και δή η Κυδωνία, ήτοι τα σημερινά Χανιά. Εθεωρείτο μάλιστα ότι και ο γενάρχης της πόλεως, ο Κύδων είχεν ανατραφή υπό μιάς Κρητικής κυνός. Την παράδοση ταύτη διαιωνίζουν μερικά νομίσματα της πόλεως, η δ' ενταύθα παρατιθεμένη εικών δεικνύει δύο τοιάυτα δίδραχμα της Κυδωνίας, ών τον πρώτον εθεωρείτο μέχρι τούδε ή πλέον ωραία και αυθεντική απεικόνησις της περιφήμου Κρητικής Γενεάς λαγωνικών. Ως τοιαύτην την παρουσιάζουν ο Imhoof Blumer και ο Keller είς το έργον των "ζώα και φυτά επί νομισμάτων και γλυπτών λίθων" Εν τούτοις υπερέχει κατά πολύ το μικρόν αριστούργημα που παρεθέσαμεν ανωτέρω. Κρητικαί κύνες επί νομισμάτων της Κυδωνίας (το δεξιόν αμφίβολον) (ιχνηγράφημα κ. Πλάτωνος)

Η ΕΠΙΒΙΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΗΜΟΥ ΓΕΝΕΑΣ Και τώρα ερχόμεθα είς τον κύριον σκοπόν μας , όστις ενέπνευσε την συγγραφήν του παρόντος άρθρου. Ούτος ο σκοπός είναι ο εξής: Η περίφημος καθ' όλον τον αρχαίον κόσμον γενεά τών κυνηγετικών κυνών της Κρήτης διατηρείται μέχρι σήμερον άν και εν εσχάτη εξαθλιώσει. Δυνάμεθα όμως ασφαλώς διά της συστηματικής επιλογής και της περιποιήσεως να ξανακερδίσωμεν μιάν θαυμασίαν γενεάν κυνός, όστις θα είναι τελείως Ελληνικός, τελείως εγκλιματισμένος και φέρων ένδοξον ιστορικήν παράδοσιν ολοκλήρων χιλιετηρίδων. Εγώ γνωρίζω ελάχιστα την Ήπειρον και σχεδόν διόλου την Λακωνικήν. Δέν είμαι επομένως εις θέσιν να είπω κατά πόσον διατηρούνται σήμερον τα κατάλοιπα των ενδόξων μολοσσών και Λακωνικών κυνών. Την Κρήτη όμως την γνωρίζω καλώς, και δύναμαι ώς εκ τούτου να βεβαιώσω το πράγμα εξ ιδίας πείρας, πλήν δέ τούτου όλοι σχεδόν οι παλαιότεροι περιηγηταί παρετήρησαν την επιβίωσιν μέχρι των ημερών των της ευγενούς γενεάς τών Κρητικών Κυνών. Ο περιβόητος Tournefort του οποίου το έργον "Voyage au Levant"(1717) αφήκε μεγάλην φήμην, λέγει: "Οι κύνες όλοι είναι μιγάδες λαγωνικοί, κακοκαμωμένοι.... δέν έχασαν τίποτα από την αρχαίαν των εξυπνάδα. Οι κύνες αυτοί όταν συναντώνται μεταξύ των δέν φεύγουν αλλά σταματούν επ' ολίγον και βρυχόνται δεικνύοντες τα δόντια των. Κατόπιν όμως αποχωρίζονται ψυχραίμως.

Ο Sonini όστις εδημοσίευσε την περιήγησην του το 1801, βεβαιώνει επίσης την εν εκφυλισμώ ύπαρξιν των Κρητικών κυνών και αποδίδει το γεγονός εις την αποστροφή των Τούρκων πρός το ζώον τούτο. Ο λόγιος Άγγλος Pashley (Travels in Crete, 1837) είναι ο πρώτος όστις ρητώς τονίζει ότι οι Κρητικοί κύνες είναι απόγονοι της παλαιάς ενδόξου γενεάς, τα αυτά δέ απαναλαμβάνει ο ονομαστός φυσιοδίφης Raulin είς το σπουδαίον έργο του description physique de la Crete (1869). Πραγματικώς τα ευγενή αυτά ζώα παραμεληθέντα εξεφυλίσθησαν σημαντικώς, εν μέρει δέ και ανεμίχθησαν μετά ξένου αίματος. Εν τούτοις δύναται της πανταχού σχεδόν της νήσου να ιδή ακόμη περιφερόμενος εις τας πόλεις και τα χωριά κύνας της παλαιάς γενεάς, με το σώμα ραδινόν αλλά και χωρίς να πλησιάζει ποτέ τας αναλογίας του λεγομένου σήμερον "λαγωνικού". Επίσης υπάρχουν τα χαρακτηριστικά όρθια ώτα ή πολύ ολίγον κρεμαστά κατά την αιχμήν των, τέλος δέ το τόσον χαρακτηριστικόν μακρόν και λεπτόν ρύγχος. Όταν διαβάζομεν πώς λ.χ και εις έν από τα τελευταία τεύχη τών "Κυνηγετικών Νέων", ότι ο "Μούργκος" ή δέν ξέρω ποιό άλλο απεριποίητον τσομπανόσκυλο απέξειξεν αιφνιδίως εξόχους κυνηγετικάς αρετάς δέν λογιζόμεθα συνήθως το διατί. Από ένα εντελώς ανεξέλικτον ζωικόν τύπον δέν μπορεί κανείς ποτέ να περιμένη θαύματα. Ουδέποτε μεταξύ των Νιγριτών μίαν εξόχον καλλιτεχνική διάνοιαν, ή μεταξύ των ινδιάνων έν μέγα φιλοσοφικόν πνεύμα.Τούτο συμβαίνει διότι οι αντίστοιχοι ζωικοί τύποι δέν έχουν υποστή σχετικήν εξέλιξιν, πάσα δε τυχόν επίδοσις παραμένει κεκρημένει εν ληθάργω. Άλλος όμως συμβαίνει, όταν το ζωικό είδος έχει όπισθεν του στάδιον μακράς ανωτέρας εξελίξεως. Υπάρχει το φαινόμενον το αποκληθέν αταβισμός, κατά το οποίον είς μακρυνούς πολλάκις απογόνους εκδηλούνται εφνιδίως ψυχικαί και άλλαι ιδιότητες των προγόνων. Εις την συγκινητικήν ιστορίαν που διηγήθη από των στηλών του περιοδικού τούτου ο αξιότιμος κ. Πολυζώης (Κυν.Νέα Μάρτιος 1933) δέν θα είχαμε ανάγκην να μας το ειπή ο ποιμήν ότι ο " Μούργκος" του εκράτει από κάποιαν ευγενή φλέβα. Όταν ακούει τίς αναλόγως δια χωριατόσκυλα, τα οποία εν τούτοις αναπτύσσουν εκτάκτους κυνηγετικάς αρετάς, πάντοτε πρέπει να υποθέση ότι μέσα εις τας φλέβας των εξύπνησεν αιφνιδίως το αίμα των παλαιών μολοττικών ή λοκρικών ή λακωνικών ή Κρητικών κυνών της αρχαιότητος. Το καλύτερο σκυλί δια την θήραν του λαγού, το οποίον έτυχε να γνωρίσω μέχρι σήμερον, ευρίσκεται εις χείρας ενός συμπατριώτου μου, του κ. Σπ. Βάρδα εν Ληξουρίω Κεφαλληνίας. Κατάγεται από εν κοινόν "κοπρόσκυλο", του οποίου κύριος είναι μικροπωλητής αυγών και πουλερικών και ουδέποτε έκαμε γνωριμίαν όπλου. Εν τούτοις χωρίς κανένα κόπον, χωρίς καμίαν ιδιαιτέρα προσπάθεια, έγινεν υπέροχον σκυλί δι΄όλα τα κυνήγια, προ παντός όμως δια τον λαγόν, χάριν του οποίου εγκαταλείπει κάθε άλλην ιχνηλασίαν, και την της πέρδικος και του σκολόπακος ακόμη. Το γεγονός ότι λοχά (φερμάρει) και έχει αρκούντος κρεμαστά ώτα, μας πείθει ότι κρατεί από κάποιαν Ευρωπαικήν γενεάν, Κύριος οίδεν από πόσου καιρού διασταυρωθείσαν προς τους προγόνους του. Προκειμένου δια τους Κρητικούς κύνας, ερχόμεθα κατόπιν του προλόγου τούτου εις το θέμα μας. Μελετών το ζήτημα της επιβιώσεως της ανωτέρω γενεάς, έχον δε και την ευκολίαν να περιέρχωμαι όλην την Κρήτη, ηρεύνων πάντοτε μετ΄ενδιαφέροντος, αν υπάρχουν "ντόπια σκυλιά" κυνηγετικά. Είς κάθε χωρίον βεβαίως θα σας επιδείξουν και τέτοια ζώα. Είναι όμως ο εκφυλισμός τόσο προχωρημένος και αι κυνηγετικαί ιδιότητες των σκυλιών συνήθως τόσο μέτριαι, ώστε το πράγμα είς τας πλείστας των περιπτώσεων εστερείτο ιδιαιτέρας σημασίας. Εν τούτοις εις τρείς συγκεκριμένας περιπτώσεις συνήντησα καθαρώς εντόπια ζώα με ιδιότητας κάπως ανεπτυγμένας. Και εις τας τρείς περιπτώσεις οι κύνες διετήρουν τα χαρακτηριστικά της παλαιάς Κρητικής γενεάς, ιδιαίτερα το μακρόν λεπτόν ρύγχος. Θα γεννηθεί ίσως η απορία διατί δέν εφωτογράφησα δια να παραθέσω ένα δείγμα τοιούτου κυνός. Διότι εις όλας τας περιπτώσεις είχε δυστυχώς εφαρμοσθή επι των ατυχών ζώων η εγχώριος καλαισθησία. Ήσαν ακρωτηριασμένα, εγώ δε εφοβούμην μήπως το παρόν περιοδικό πέσει και εις χείρας αλλοδαπών και τους κάμη να ενθυμηθούν τους αυστηρούς λόγους του μνημονευθέντος ζωολόγου Κέλλερ: "Εν γένει ο Κρητικός Κύων δίδει την εντύπωσιν, ότι είναι πολύ παραμελλημένος. Ενίοτε του ακρωτηριάζουν τη ουρά και τα ώτα, πράγμα το οποίον του προσδίδει ελεεινόν παρουσιαστικόν".

Οι κύνες περί ών πρόκειται είναι οι ακόλουθοι: 1) Ο εν τω Γυμνασίω Ρεθύμνης καθηγητής κύριος Κατάκης κατέχει εν ζώον εντοπίου γενεάς αλλ' αρκούντος εκφυλισμένον. Ανάστημα μέτριον. Τας ιδιότητας του δέν εδυνήθην να σπουδάσω διότι κατά το διήμερον διάστημα του κυνηγίου μετ΄αυτού (14 και 15 Φεβρουαρίου έ.έ) δέν ηθέλησε καθόλου να κινηθή και ο κύριος του ομολογεί ότι "δέν ήτο στην φόρμα του". Εν τούτοις αι βεβαιώσεις τόσον του κατόχου όσον και άλλων, εις τους οποίους δέν υπάρχει λόγος να δυσπιστήση τις, πείθουν ότι το ζώον, ιδίως μάλιστα εις τα κλαδερά μέρη, θηρεύει πολύ καλά τον λαγόν. 2) Εις ποιμήν του χωρίου Ελλένες Αμαρίου κατέχει κύνα εντοπίου γενεάς, απεριποίητον, χρώματος ακαθάρτου λευκού και αναστήματος μάλλον μεγάλου (επομένος πλησιάζει περισσότερο πρός την αρχαίαν γενεάν), ο ίδιος δέν υπήρξε ποτέ του κυνηγός και δέν γνωρίζει τι περισσότερον από του να αμέλγη, δέν είναι δέ και η συμπεριφορά του διόλου φιλική. Ο κύων του μόνος έμαθε να κυνηγά λαγούς, τους οποίους και σχεδόν πάντοτε συλλαμβάνει εις τρόπον ώστε ο κύριος του τρώγει εκάστην εβδομάδα λαγόν. Οι κυνηγοί του χωριού βεβαιούν ότι εξολόθρευσε ο κύων αύτος από την περιφέρειαν των το θήραμα, διότι κυνηγά ολοχρονικώς. Δι΄αυτό δέν είναι βέβαια ενθουσιασμένοι οι εν λόγω κυνηγοί, είς μάλιστα εξ αυτών προέβη μέχρι της ηρωικής πράξεως να μετέβη αρχάς Αυγούστου είς τον σταθμάρχη του πλησίον χωριού Μέρωνα και να καταγγείλη τον παράνομο ποιμένα λαθροκυνηγόν. -Ίδια εδά νάρθης να σε πάω απάνω στο τσικάλι απού ψήνουν το λαγό. Ο σταθμάρχης όμως δέν έκρινε πρέπον να μεταβή έως εκεί δια να κατασχέση το τσικάλι. Τα ανωτέρω γνωρίζω από τον ίδιο τον καταγγέλοντα και εγγυώμαι περί της ακρίβειας των. Μου συνέβη να παρακολουθήσω ο ίδιος τον κύνα τούτον επί το έργον. Εξετέλουν μικράν ανασκαφή έξωθεν του χωρίου Ελλένες κατά μήνα Οκτώβριον, ματαίως δέ ηγωνιζόμην να πλησιάσω καμία από τας απροσπελάστους πέρδικας του μέρους εκείνου. Πρός το κοντόβραδο επέστρεψα εις την ανασκαφή μου εις τους πρόποδας μικρού πετρώδους λοφίσκου. Είχα δέκα ή δώδεκα εργάτας, εκ των οποίων είς με βεβαίωνεν: -"Επαέ τονε δέχομαι το λαγό", τουτέστιν με εβεβαίωνεν ότι παραδέχεται την ύπαρξιν του, διότι το μέρος ήτο λαγοτόπι. Εντός ολίγου ήρθε και ο εν λόγω ποιμήν ένεκα περιεργείας. Ο σκύλος του ήρχισε αμέσως να ερευνά. Ήτο πλέον βράδυ. Εθεώρουν αστείας τας διαβεβαιώσεις των εργατών μου, ότι το ζώον αυτό το ρυπαρόν θα εύρισκε εντός ολίγου τον λαγόν. Περιφέρετο ησύχως επάνω και κάτω εις το λόφον. Έψαχνεν αθόρυβα, ήρεμα, χωρίς νευρικάς κινήσεις. Ενόμιζε τις ότι περιφέρεται ραθύμως και ασκόπως. Η μάστευσις εξηκολούθησε σχεδόν ημισίαν ώραν, οπότε υπό μία πέτραν, είς μέρος εντελώς γυμνόν, εις απόστασιν μόλις 20 μέτρων από του σημείου όπου όλην την ημέραν οι εργάται μου έσκαπτον και εθορύβουν, εζωήρευσαν ελαφρώς αι κυνήσεις του κυνός. όλοι οι εργάται έτρεξαν αμέσως να περικυκλώσουν την πέτραν, ενώ εγώ μαθημένος απο τάς νευρικάς κινήσεις των λοχόντων κυνών, εθεώρουν κωμικά όλα αυτά τα πράγματα. Εν τούτοις αυτοί ήξαιραν το ζώον καλύτερα από εμέ. Ο λαγός πραγματικώς ευρίσκετο εις μικράν οπήν υπό την πέτραν. Δέν επρόφτασε να κάμη παρά μόνον το πρώτο πήδημα και ευρέθη μέσα εις τους οδόντας του σκύλου. Ο γέρων ποιμήν έβαλε εν τάχει τον λαγόν μέσα εις την ποδιάν του και ανεχώρησεν αμέσως χωρίς την περιτήν διατύπωσιν του χαιρετισμού. Οί εργάται μου περιωρίσθησαν να γελάσουν και να ηρωνευθούν το νεότευκτον και στίλβον hammerless το οποίο είχα φέρει τότε νεωστί εκ Παρισίων. 3) Το καλύτερο ίσως από όλα τα ζώα κατέχει ο μοναχός Συμεών της μονής Ασωμάτων κειμένης πάλιν εν τη επαρχία Αμαρίου. Έσχον την ευκαιρίαν να χτυπήσω ο ίδιος ένα λαγόν τη βοηθεία του ζώου τούτου τον Νοέμβιον λήξαντος έτους ότε εξετέλουν πάλιν ανασκαφάς. Εξήλθον μετά του προθύμου Συμεών και του κ. Σταυριδάκη υπαλλήλου της αυτόθι γεωργικής σχολής, εις απόστασιν μόλις 5 λεπτών από της Μονής. Όλη την νύχτα έβρεχε αι δέ πυκνές συστάδες μυρσινών ήσαν κάθυγραι. Εις παρακίνησιν του Συμεών το σκυλί εισήλθεν εντός του λόγγου, είτα πάλιν εισήλθεν ανόρεκτο, με βραδείας κινήσεις, σχεδόν δια της βίας θα έλεγε κανείς. Όταν το σκυλί "εκάρφωσε καλά" μέσα εις το κλαδί, κατελάβωμεν τρείς επικαίρους θέσεις πέριξ της πυκνής συστάδος. Αμφότεροι εβεβαίωναν ότι αν υπάρχει λαγός το σκυλί θα τον βγάλη. Παρήλθον περίπου 20 λεπτά, κατά το διάστημα των οποίων ο Συμεών με φωνάς ενεθάρρυνε το αόρατον ζώον. Τέλος ακούσαμεν τας υλακάς του, εντός δ'ολίγου εφάνη ο λαγός, όστις "εξεκόλλησεν" από το δάσος και επήρε μιά πλαγιά απέναντι μου. Τον επυροβόλησα άπαξ, περισσότερον δια να ειδοποιήσω το σκυλί παρά με ελπίδα να τον κρατήσω. Αλλ' η ειδοπόιησις ήτο περιττή. Αμέσως μετ' ολίγα δευτερόλεπτα ενεφάνη και το ζώον το οποίον ιχνηλατούσε κατά πόδας το θήραμα του με υλακάς. Ο λαγός έκρινε σκόπιμον να διαγράψει ημικύκλιον και να γυρίσει δια να κρυφθή και πάλι μέσα στο δάσος. Έτρεξα βαθύτερα μέσα εις το ρυάκι όπου και αυτός είχε διευθυνθή και τον επρόφθασα με την δευτέραν βολήν. Το σκυλί ήλθε πλησίον, τον εδάγκωσεν απλώς και ύστερα απεμακρύνθη ησύχως. Όλα αυτά εξετυλίχθησαν εις διάστημα ολιγότερων του ενός λεπτού. Άλλο εν λεπτό ήρκεσε δια να ανοίξουν ακράτητοι αι καταράκται του ουρανού και είχαμε βραχεί καλά πρωτού προφθάσωμεν να κάμωμεν είκοσι βήματα δια να καταφύγωμεν κάτω από ένα ελαιόδενδρον. Εστάθη αδύνατον να κυνηγήσωμεν πλέον και το μεσημέρι ηναγκάσθην να φύγω, φθάσας εις το κατάλυμμα μου κυριολεκτικώς "παπί". Δέν ευρέθη δυστυχώς άλλη ευκαιρία να κυνηγήσω πλέον με το ανωτέρω ζώον. Τας ιδιότητας των Κρητικών κυνών δυνάμεθα λοιπόν να συλλάβωμεν κατά τας ανωτέρω. Δέν έχουν λόχησιν (φέρμα). Θηρεύουν ψυχραίμως και επιμόνως. Η υπομονή είναι η κυριοτέρα ερετή των συνδιαζόμενην με την πολύτιμον αντοχήν των και την άφοβον είσοδον είς τα πυκνότερα μέρη των λόγγων. Είναι σκληρά ολιγαρκή και ελαφρά ζώα, θηρεύοντα από πρωίας μέχρι εσπέρας χωρίς νερό και χωρίς άλλας ανάγκας. Και τώρα ερχόμεθα είς τον επίλογο της παρούσης μελέτης, ήτις έγινε δυσαναλόγως μακρά δια τας στήλας των "Κυνηγετικών Νέων". Είς οποιαδήποτε άλλη χώρα της γής θα είχαν προσέξει προ πολλού τοιαύτην γενεά κυνών με τόσον πολύτιμα πλεονεκτήματα, δια δέ της επιλογής και της συστηματικής φροντίδος ήθελον μορφώσει σπάνιον είδος κυνηγετικού κυνός. Εδώ δεν το εκάμαμεν ακόμη, αλλ' είναι καιρός και τώρα. Ας μή θεωρηθεί υπερβολή, όταν εκφράσω την ελπίδα ότι πολύ συντόμως θα είχαμεν θαυμασίαν γενεάν κυνηγετικού κυνός υπερτερούντος εις αντοχήν και ευκινησίαν κάθε Ευρωπαικού είδους. Το ζώον τούτο θα είχε το ανεκτίμητο προσόν ότι είναι τελείως εγκλιματισμένον εν Ελλάδι με παρελθόν εκατοντάδων γενεών. Διότι εξ ανάγκης δια να μην μακρύνη το άρθρον παρέλειψα την ιστορίαν του Κρητικού κυνός όστις φαίνεται ότι εισήχθει εξ Αιγύπτου και δυνάμεθα - είναι σχεδόν απίστευτον - να παρακολουθήσουμε αδιαλείπτως την κυνηγετικήν του δράσιν από του 3000 π.χ. μέχρι σήμερον. Θα ηδυνάμεθα ούτω να ξαναδημιουργήσωμεν μιάν γενεάν με τον υπέρτατον τίτλον τιμής ότι έχει τας περγαμηνάς του παλαιοτάτου κυνηγετικού κυνός της Ευρώπης.

Εις όλα σχεδόν τα πολιτισμένα έθνη λειτουργούν σύλλογοι προστασίας και βελτιώσεως του κυνός. Θα επρότεινα και ενταύθα την ίδρυση αναλόγου συλλόγου, επειδή δέ δια να δράση θα απητούντο μερικά κεφάλαια, τολμώ να προτείνω αρχικώς ένα έρανον μεταξύ των ευπορωτέρων και ενθουσιωδεστέρων κυνηγών, εις τον οποίο εγγράφομαι πρώτος δια το ποσόν των 500 Δρχ., διότι δέν διαθέτω παρά μόνον την δευτέραν από τας ανωτέρω δύο ιδιότητας. Αι αρχαίαι πηγαί αναφέρουν, ως ανωτέρω εσημειώθη την περιοχή των Χανίων ώς την πατρίδα των ονομαστοτέρων κυνών. Όθεν αποτείνομαι προς τον εκεί Κυνηγετικόν σύλλογον, όστις θα ηδύνατο να προαγάγει το ζήτημα. Αν συναντώνται ακόμη εκεί εντόπια ζώα κεκτημένα κυνηγετικάς αρετάς, να ληφθεί φροντίς συστηματικής διασταυρώσεως των με όμοια ζώα, έστω και αν ταύτα βρίσκονται εις το άλλο άκρο του κράτους. Διότι είναι πραγματικώς περίεργον, ότι και ο Κέλλερ και άλλοι αναφέρουν, ότι εις Χανιά είδον ολίγα από αυτά τα ζώα, συχνότερα δέ εις Ηράκλειο. "Με εβεβαιωσαν γράφει ο Κέλλερ, ότι εις την περιοχή της Σητείας εν ανατολική Κρήτη, αφθονούν" Υπάρχουν σήμερον εις πολλά χωριά της Κρήτης άνθρωποι, οι οποίοι αναλαμβάνουν την εκγύμνασιν κυνών αντί ενός σάκου κριθαρίου. Ιδού διατί ετόνισα ότι θα εχρειάζοντο μερικοί χρηματικοί πόροι. Τοιούτοι άνθρωποι βοηθούμενοι ολίγον θα έκαμνον έργον την αναπαραγωγήν Κρητικών γνησίων κυνών. Εντός ολίγου η ζήτησις θα εδημιούργει αυτομάτως βιώσιμον κατάστασιν. Φθάνει η αναπαραγωγή να γίνει ειλικρινώς και ευσυνειδήτως, οι σκύλακες να συνοδεύονται με πιστοποιητικά γενεών κ.λ.π. Αυτά τα τελευταία θα τα ανελάμβανον οι σύλλογοι. Πιστεύω αδιστάκτος, ότι εντός ολίγου ηθέλομεν μορφώσει ενεκτίμητον γενεά λαγωνικών, διότι "το αίμα δέν πάει χαμένο" ίσως ουδείς άλλος ζών κύων έχει το ένδοξον παρελθόν και την φήμην των Κρητικών κυνών. Όπως εις την παλαιάν εποχήν δέν ήτο δυνατόν να νοηθεί αγέλη κυνηγετικών κυνών χωρίς εν καλόν Κρητικών ζώον (μας το λέγει ο Οβίδιος εις τας Μεταμορφώσεις του) ούτω και τώρα θα ηδυνάμεθα εντός ολίγου χρόνου να έχωμεν εν ζώον το οποίο αντέχη εις το κλίμα και τας εδαφικάς μας συνθήκας και να "δουλεύη" περισσότερον από κάθε ευρωπαικόν φιλάσθενον και βαρύν κύνα. Και επιτέλους θα είχομεν κάτι γνησίως ελληνικόν με παρελθόν τόσο σεβαστόν, που φαντάζομαι ότι με ολίγον ζήλον περί την ανατροφή του τάχιστα θα υπερέβαινε και τα σύνορα της Ελλάδος, δια να τεθεί εφάμιλλον προς τας καλυτέρας γενεάς των Ευρωπαικών κυνών.

Ηράκλειο Μάρτιος - 1933. ΣΠ .ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ Έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης